بلند ترين برج آجري جهان در ايران
برج گنبد کاووس يا ميل گنبد، واقع در شهر گنبد کاووس دراستان گلستان ايران، بلندترين برج آجري دنياست که در قرن چهارم هجري
/يازدهم ميلادي بنا شده است. اين بنا، طبق کتيبه کوفي آجري گرداگرد آن، درسال 397 هجري قمري برابر با 375 هجري شمسي در زمان
سلطنت شمس المعاليقابوس بن وشمگير از پادشاهان آل زيار ساخته شده است. شهر گنبد کاووس کنونيدر حوالي شهر جرجان کهن قرار دارد
که پايتخت پادشاهان آل زيار بوده است.اين برج از زيباترين و باشکوه ترين بناهاي اوايل دوره اسلامي است که عليرغم استفاده بسيار کم از
عناصر تزييني در آن، داراي ساختاري متناسب،موزون، مستحکم و زيباست که نوعي احساس شکوه و زيبايي را به بيننده القا ميکند.
اين بناي باشکوه بر روي تپه اي ساخته شده است که نزديک 15متر از زمين اطراف آن بلندي دارد و ساختمان آن از سه بخش پي، بدنه و
گنبدتشکيل شده که روي هم رفته 55 متر ارتفاع دارند. بدين ترتيب، با احتسابارتفاع تپه، اين برج حدود 70 متر از سطح زمين هاي اطراف
مرتفع تر است کهاين موضوع به شکوه و جلال آن افزوده است.
بدنه برج بر روي پايه اي مدور قرار گرفته که تنها نزديک به2 متر آن بيرون از سطح زمين قرار دارد و حجم وسيعي از آن در دل تپه
فرورفته است. بدنه برج از خارج داراي 10 پره مثلثي شکل است (همانند ستاره دهپر) که به فواصل مساوي از يکديگر قرار دارند و از پاي
بست بنا شروع و تازير گنبد ادامه دارند. بدنه بنا سراسر از آجرهاي پخته قرمز رنگ ساخته شدهکه در نهايت پختگي و استحکام هستند و به
علت تابش آفتاب در طول قرن ها بهرنگ زرد طلايي زيبايي درآمده که خود بر زيبايي بنا افزوده است.
گنبد مخروطي بنا به ارتفاع 18 متر بدون هيچ واسطه اي برروي بدنه برج قرار گرفته و داراي شيب تند و سطح صاف و صيقلي بوده و
برخلاف اکثر برج ها و گنبدهاي آرامگاهي، تک پوش است که اين موارد باعثماندگاري آن شده است.
شايد کمتر کسي از مردم ايران مي دانند که اين برج در يکنظرسنجي بين المللي از سوي شماري از معماران مشهور جهان، به عنوان بهتريناثر
مهندسي تاريخ بشر انتخاب شده است. دلايل اين انتخاب جالب است: اين برجکه بيش از 50 متر ارتفاع دارد، بيش از هزار سال پيش ساخته
شده و در اينمدت 2 بار زلزله هاي شديدتر از 6 ريشتر را از سر گذرانده، اما همچنانسالم، استوار و پابرجا ايستاده است. برج گنبد فقط از
آجر ساخته شده و درآن هيچ خبري از بتون آرمه و اسکلت فلزي و فولاد و ... نيست. در حاليکه نهفرسوده شده و نه زلزله توانسته حتي يک
ترک به آن بيندازد. محاسبات مهندسسازنده برج آن قدر دقيق بوده است که برج حتي در شديدترين زلزله هم پس ازلرزه ها و تکان هاي
معمول دوباره دقيقاً سر جاي خود بر مي گردد. همچنيندقت در برآورد مقاومت مصالح آن نيز حتي افزونتر از محاسباتي است که هماکنون
پيچيده ترين دستگاه هاي محاسبه انجام مي دهند.
در رابطه با کاربرد و انگيزه ايجاد اين بنا، با اينکهتاريخ نويسان و محققان ميراث فرهنگي غالباً اين ساختمان را آرامگاه اميرقابوس مي دانند،
بعضي از تاريخ نگاران نجوم ايران از روي قرائني پنداشتهاند که اين بنا به عنوان رصدخانه ساخته شده است. زيرا در کاوش هاي اين بنااز
باقيمانده جسد اثري يافت نشده است.
در «ذخيره خوارزمشاهي» نوشته سيد اسماعيل جرجانيدرباره منجمي به نام کوشيار گيلاني سخن رفته که در خدمت امير قابوس بودهاست.
در کتاب «فرهنگ ادبيات فارسي دري» راجع به کوشيار گيلاني نوشته شدهاست که رصدخانه اي بنا کرده که به نام وي مشهور بوده است،
که البته مکانآن مشخص نگرديده است. بدين ترتيب برخي اين احتمال را مطرح کرده اند که برجقابوس همان رصدخانه اي است که به دستور
قابوس و بر اساس نقشه و طرح کوشيارگيلاني ساخته شده است.
به عقيده برخي از پژوهشگران نيز، بناي مزبور چه رصدخانهباشد و يا براي مقبره ساخته شده باشد، با توجه به سبک معماري آن که مانندآن
در ايران وجود ندارد و همچنان پره هاي مثلثي آجري که در بدنه آن به کاررفته است، القا کننده مفهوم و معناي اساطيري و رمزي است و
نمونه اي است ازيک الگوي کلي در معماري که آن را «ستون کيهان» مي نامند و رمزي از محورعالم است. به نوشته «ميرچا الياده»، رمز
محور کيهان که زمين را به آسمانمي پيوندد، تقريباً در همه مکان هاي قدسي به صور مختلف يافت مي شود: برجهاي هرمي شکل ناقوس دار،
ستون هاي کليساها، مناره هاي مساجد، و معابد وابنيه ديني برج مانند و چند طبقه به شکل هرم که حول محوري مرکزي بنا شده وطبقات
مختلفشان به سوي آسمان قد مي کشند.
پروفسور آرتور پوپ در مورد اين بنا چنين نوشته‌است:
در زير سمت شرق کوه‌هاي البرز و در برابر صحراهاي پهناور آسيا يکي ازبزرگ‌ترين شاهکارهاي معماري ايران با تمام شکوه و عظمت
خود قد برافراشته‌است. اين بنا گنبد قابوس بقعه آرامگاه قابوس بن وشمگير مي‌باشد وبرج آرامگاه از هرگونه آرايش مبراست. جنگنده‌اي با
نيروي ايمان در نبردرودرروي، پادشاهي شاعر در نبرد با ابديت، آيا آرامگاهي چنين عظيم و مقتدروجود دارد.
اين گنبد که با آجرهاي مخصوص دنباله دار کفشکي ساخته شدهاست دوپوسته‌است. گنبد دروني مانند گنبدهاي خاکي به شکل نيم تخم مرغي و
از آجرمعمولي است و پوسته بيروني با آجر دنباله دار، و ارتفاع اين گنبد مخروطي18 متر است در بدنه شرقي روزنه‌اي تعبيه شده که ارتفاع
آن يک متر و نودسانتيمتر است عرض روزنه در قسمت بالا 73 و در وسط 75 و در پايين 80 است.در ضلع جنوبي آن يک ورودي
مي‌باشد که 5/1 متر عرض و 55/5 متر ارتفاع دارد.در درون طاق هلالي سر در آن، مقرنسي است که به نظر مي‌رسد در مراحل
نخستينپيشرفت اين نوع تزئينات معماري و گچ بري است. شايد اين مقرنس ساده و درعين حال زيبا از اولين نمونه‌هاي مقرنس سازي در
بناهاي اسلامي مي‌باشد کهبتدريج تکميل شدهاست دکتر ويلسن آمريکايي نماينده دانشگاه پنسيلواني نيزدر بازديد و تحقيقاتي که از اين بنا داشته
راجع به اين مقرنسها چنيننوشته‌است: بالاي در، داخل هلال مدخل گلويي مقرنسي است که در مراحل اوليه ترقي مي‌باشد و اين يکي از
نمونه‌هاي تزئينياست از اصول يک معماري که بعد اهميت پيدا کرده‌است در رديف کتيبه کوفيبصورت کمر بند وار بدنه را آرايش کرده‌است
که يک رديف آن در 8 متري پاي آنو ديگري بالا در زير گنبد مخروطي قرار دارند نوع نوشته کوفي کتيبه‌ها سادهو آجري است حروف آن
آرايش ندارند. بر جسته و خوانا مي‌باشد و حاشيه دورآنها قاب مستطيلي شکلي است از آجر .
متن کتيبه‌هاي سازه چنين است:
بسم الله الرحمن الرحيم
* هذ القصر العالي
* الامير شمس المعالي
* الامير ابن الامير
* قابوس ابن وشمگير
* امر به نبائه في حياتي
* سنه سبع و خمسين و ثلثماته قمريه
* و سنه خمس و سبعين و ثلثماته
برگردان:
به نام خداوند بخشنده مهربان
* اين است کاخ باشکوه
* امير شمس معالي
* امير پسر امير
* قابوس فرزند وُشمگير
* فرمان داد به ساخت آن در زندگي خويش
* سال سيصد و نود و هفت قمري
* و سال سيصد و هفتاد و پنج (خورشيدي)
