تاريخچه
درياي خزر که در گذشته به نامهايي چون خاواينسکي، درياي هيرکانيان، درياي جرجان (گرگان)، بحر مازندران بحر آبسکون و بحر قانيا،
ناميده مي‌شد، بزرگ‌ترين درياچه رو.ي زمين است. اين درياي بسته که در شمال کوهزايي آلپ- هيماليا قرار گرفته، باقيمانده‌اي از درياي
پاراتتيس است که بر پايه پژوهش هاي زمين شناسان روسي، حدود 11000 سال پيش، پس از جدايش از درياهاي سياه ومديترانه، مستقل شده
است.

وسعت
درياي خزر، با وسعت حدود 436000 کيلومتر مربع، 1200 کيلومتر طول و 220 تا 550 کيلومتر پهنا دارد. و حجم آب آن افزون بر
77000 کيلومتر مکعب است. گودي اين دريا در بخش شمالي، 10 تا 12 متر و در بخش مياني، تا 770 متر است و گودترين نقطه آن در
بخش جنوبي، تا 1000 متر تيز مي رسد. سطح آب درياچه در حدود 26 تا 28 متر (برحسب سالهاي مختلف) از سطح آب درياهاي آزاد،
پايينتر است اين دريا از طريق ولگا و همچنين کانال ولگا- دن که مجهز به حوضچه هاي تنظيم سطح آب و برقراري هم ترازي آب است، به
طور غير مستقيم با درياي بالتيک و درياي سياه ارتباط دارد.

ريخت شناسي
بخش شمالي خزر، شيب بسيار ملايم دارد. دو بخش مياني و جنوبي، با يک برجستگي زير آبي به نام برجستگي سرت در حد فاصل دماغه باکو
و خليج قره بغاز (ترکمنستان) با امتداد شمال غربي- جنوب شرقي از يکديگر جدا ميَ‌شوند اين برجستگي، ادامه کوههاي قفقاز است و ژرفاي آب
روي آن از 200 متر، تجاوز نمي‌کند. اين برجستگي، مانع جريان آب، در سطح درياچه نيست.

حجم آب
بيش از دو سوم حجم آب درياي خزر در بخش جنوبي است. نزديک به يک سوم از آب در بخش مرکزي و فقط حدود 0.1 درصد به بخش
شمالي تعلق دارد.

رسوبات بستر
به دليل ناهمگني ريخت بستر، گسترش رسوبهاي وارده، ناهماهنگ است. سالانه رودهاي وارده، به ويژه ولگا حدود 90 ميليون تن رسوب را
وارد درياچه مي‌کنند که در آنها، سيلت از همه بيشتر است و همراه با ديگر انواع (ماسه، رس کربناتي دانه ريز) ستبراي قابل توجهي را تشکيل
مي‌دهند. ستبراي رسوبات نرم بستر درياي خزر را از 40 متر در نقاط شمالي و مرکزي تا حدود 1200 متر در بخش جنوبي برآورد کرده‌اند.

گل فشان ها و گريفون هاي خزر
در بخش جنوبي درياي خزر به ويژه در جمهوري آذربايجان و ترکمنستان محدوده آبي شمال غربي بندرانزلي و در شمال بندر ترکمن (منطقه
داشلي برون و قزل تپه) به ويژه از ديدگاههاي نشانه هاي مثبت وجود نفت و گاز، در خور توجه‌اند. آن گل فشان ها حدود 70 درصد گل
فشانهاي دنيا را تشکيل مي‌دهند و. ابزاري خوب در پي‌جويي هاي نفتي به شمار مي‌آيند. در هر حال، بايد گفت که به دليل فورانهاي ناخواسته
هنگام حفاري، مي‌توانند مخاطره آميز باشند.

دماي آب
دما در تابستان تقريبا در همه جا برابر است. ولي در زمستان، بخش شمالي درياي خزر (دست کم چهار ماه) دماي زير صفر دارد و يخبندان
است در صورتيکه در جنوب آن، هيچگاه يخبندان نمي‌شود و متوسط دما 509+ درجه سانتيگراد است.

تغييرات سطح آب
شواهد تاريخي نشان داده که سطح آب درياي خزر، هميشه در نوسان بوده است. اعداد گزارش شده، متفاوت است در مجموع به نظر مي‌رسد که
بين بالاترين و پايين ترين سطح آب، 9 متر اختلاف وجود داشته است به دليل وسعت زياد، تغييرات سطح آب دريا، بر تغييرات آب و هوايي و
حتي پستانداران پيرامون اثرگذار است. عوامل تاثيرگذار در بالا آمدن سطح دريا، عبارتند از: عوامل کوتاه مدت طبيعي (مانند چرخه هاي آب و
هوايي و افزايش دماي زمين) و عوامل مصنوعي (جلوگيري از تبخير در قره بغاز، ورود فاضلاب شهري).

پي سنگ
درياي خزر ناهمگن و قابل تقسيم به سه بخش شمالي، مرکزي و جنوبي است که با گسل هاي اصلي موجود در پي سنگ از يکديگر جدا شده‌اند.
پي سنگ بخش شمالي از نوع پوسته نيمه اقيانوس- سکوي قاره‌اي پرکامبرين روسيه است که چين هايي با روند شمالي- جنوبي دارد. بخش
مرکزي، داراي پي سنگ هرس نين ، با ويژگيهاي قاره‌اي و روند شمال غربي- جنوب شرقي است. بخش جنوبي داراي پي سنگ بازالتي با
ستبراي 15 تا 20 کيلومتر است که با پوسته گرانيتي محصور داشته است.

ترکيب شيميايي
آب خزر از نوع منيزيم، کلسيم و سولفات است و ميزان نمک هاي محلول آن بين 12 تا 13 گرم در ليتر است که به تقريب يک سوم شوري آب
درياهاي آزاد و اقيانوس هاست. شيرين ترين بخش آن مربوط به نواحي نزديک به مصب رودخانه ولگا و شورترين بخش آن مربوط به خليج قره
بغاز بوده است که در آن تبخير بيش از ورودي آب به آن است.

توان هيدروکربني خزر
نخستين گزارش مستند درباره توان هيدروکربن خزر، به سده سيزدهم ميلادي باز مي‌گردد. نفت، به طور رسمي در سال 1869 از بخش خشکي
و در سال 1945 از بخش آبي باکو استخراج شد و تاکنون تعداد 21000 حلقه چاه در مناطق اکتشافي (خشکي و دريا) حفر شده است. جدا از
ميدان هاي نفتي خزر شمالي و خزر مياني خزر جنوبي يکي از منابع اصلي اکتشاف و توليد نفت و گاز درياي خزر است. در خزر جنوبي،
سنگ مخزن اصلي بهره ده به سن پليوسن زيرين- مياني است. سنگ مخزن فرعي آن، رسوبات ماسه‌اي سازند آبشرون به سن کواترنر پيشين
مي‌باشد.
درياي خزر