نخستين مرکز خط و کتاب ايران

نخستين مرکز خط و کتاب ايران

چغاميش شهري از دوران پيش از اختراع خط است و قدمت آن به پيش از ميلاد مي رسد. چغاميش را بايد نخستين مرکز در ايران دانست که

خط و کتاب، اول بار در آنجا ظاهر شده است.

در پناه کوه زاگرس و حاشيه شمالي شوش تپه هاي ميان رودخانه دز و کارون از يک تپه بزرگ و نسبتاً مرتفع و چند تپه کوچک تشکيل شده

اند. اين تپه ها روزگاري پوشيده از کوزه شکسته هاي فراواني بود که پس از نخستين مطالعه و بررسي روشن شد از عهد پيش از خط باقي

مانده اند.

اين منطقه در جلگه اي که آبادي هاي شاه آباد در شمال، شلگهي در غرب، کهنک در شمال شرقي و دولتي و جليعه در جنوب آن واقع اند و

در ميان دشتي وسيع جنوب شرقي دزفول قرار دارد.

امتياز حفاري اين تپه را هيأت مشترک باستان شناسان اعزامي از دانشگاه کاليفرنيا و مؤسسه شرق شناسي دانشگاه شيکاگو به سرپرستي

پروفسور پينهاوس دولوگاز به نام مؤسسه اورينال از ايران درخواست کرد. پس از وي دکتر هلن کانتور در سال هاي ???? تا ????

ميلادي کاوش کرد. اين دانشمندان به تناوب در تپه هاي چغاميش به کاوش هاي باستان شناسي پرداختند. در ميان اشياي مکشوفه، قديمي ترين

و جالب ترين سند دريانوردي را که به نوشته آنها ريشه فرهنگي آن به چند هزار سال قبل از ميلاد برمي گردد کشف کرده و به جهانيان

عرضه داشته اند. اين مهر گلين، يک کشتي را با سرنشينانش نشان مي دهد.

در اين کشتي يک سردار پيروز ايراني، بازگشته از جنگ، نشسته و اسيران زانوزده در جلوي او ديده مي شوند همچنين در اين مهر يک گاو

نر و يک پرچم هلالي شکل هم ديده مي شوند. نقش هاي برجسته پاسارگاد نمايانگر توانمندي دريايي ايرانيان و فرمانروايي ايشان برهفت

درياست. اما در ارتباط با سند دريايي ايرانيان که در چغاميش کشف شده بايد گفت برخي از گوياترين کشفيات در چغاميش اثر مهرهاي

استوانه اي است. اين مهر ها قطعات سنگي بودند که روي آنها تصاويري حک شده بود که با اين وسيله روي ظروف و غيره علامت گذاري

مي کردند.

يکي از اين مهر ها پادشاهي را نشان مي دهد که از جنگ برمي گردد که در قايقي نشسته و عده اي اسير دست بسته در جلوي پاهاي او افتاده

اند. در يک دست فرمانده، گرز و در دست ديگرش ريسماني است که با آن اسيران را نگاه داشته است. در اين کشتي تصوير دريانوردي به

چشم مي خورد که يکي از آنها روي دماغه کشتي نشسته و شيئي شبيه علامت يا پرچمي را در دست دارد.

به اعتقاد پروفسور دولوگاز اين تصوير نمايشگر يک جنگ دريايي است که به احتمال زياد در رودخانه هاي داخلي روي داده. چند لوح گلي

نيز با اشکالي از نقطه و خط فشرده کشف شده و عقيده بر اين است که اينها تنها سيستم اعداد بود که به احتمال قوي براي مقاصد حسابداري

به کار مي رفته است. اما مشاهده گاو لوح روي اين نقش گلي که يکي از جاشوها به مراقبت از آن مي پردازد حاکي از آن است که فرمانده

کشتي از راه دوري برمي گردد و نيز رسم همراه بردن حيوانات زنده در کشتي ها از زمان هاي گذشته ميان دريانوردان ايراني خليج فارس

معمول بوده است.

در ميان چيزهاي فراوان و مختلف دوران پيش از خط آنچه از همه پرمعناتر بود و ما را بهتر به چگونگي آن دوران آگاه کرد اثر مهرهاي

استوانه اي روي گل نرم بود. صحنه ها و موضوع هايي که صدها اثر مهر يافته شده در چغاميش را نشان مي دهند بسيار تنوع دارد. در اين

نقش ها جانور، آدم و ديو هر کدام به فعاليتي سرگرم هستند و ساده ترين اين طرح ها که تنها جانوران و گياهان را نشان داده از هنر پيشرفته

حکاکي روي سنگ حکايت مي کند. حالت هاي اصلي جانوران با برجستگي هاي دقيق تجسم يافته است. اگر هنرمندان به طور کلي از

واقعيت الهام مي گرفته اند اسير اوهام نمي شده اند. موجودات غيرواقعي مانند بز کوهي دوسر يا شيري که مانند آدم زانو زده آزادانه با دنياي

واقعي درآميخته است.

در آنها صحنه هاي فعاليت انساني با واقع بيني ترسيم شده است. از جمله در آنها مرداني ديده مي شوند که بز و گوسفندي را راهنمايي مي

کنند، قسمت هاي خالي صحنه عموماً با ظرف هايي پر شده که ظاهراً شبانان و ماست بندان به کار مي برده اند، روي دو قطعه گل که اثر

يک مهر منعکس است ? زن ديده مي شود، يکي سمت راست نشسته نخ مي ريسد و ديگري مشکي دو دهانه را مي زند.

بخش بزرگي از مهرهاي چغاميش موضوع هاي نظامي را نشان مي دهد. روي ديگر نمونه هايي از جنگ ها ديده شده است. روي يک اثر

مهر چهره بزرگ تيراندازي ديده مي شود که تجهيزات وي جزء به جزء پيداست. اين صحنه که تا به امروز در هيچ کجا مانند ندارد گروهي

مرد را نشان مي دهد که با گام هاي فشرده راه مي روند، گويا يک واحد نظامي آزموده و با انضباط است. همچنين در اين تپه تعداد زيادي

الواح گلي (شمارشي) و قطعات و ظروف و کاسه هاي سفالي مشهور به «لبه واريخته» که از سفالينه هاي شاخص دوره آغاز کتابت است به

دست آمده است؛ سفال هايي که سخت صيقل يافته و اغلب اين سفال ها با موضوع هايي نقاشي شده که به طرز شگفت انگيزي به نسبت آن

زمان پيشرفته بوده است. سفال هاي دوران هاي بعدي با نقش هاي هندسي تزئين شده که تَنگ هم و با موتيف هاي مخصوص قلم خورده است

مقدار زيادي سفال به ابعاد و شکل هاي مختلف از آنجا بيرون آمده است. از قوطي کوچک آرايشي گرفته تا خم هاي بزرگ ثابت که براي

انبار کردن آذوقه به کار مي رفته است که همه منعکس کننده شغل هاي اهالي و کارهاي مربوط به محله هاي مختلف شهر است وچند شيئي

کيشي که نشانه هايي از زندگاني مذهبي است.

فرستنده: مريم خرد